Hörmətli İlyas
yoldaş!
Salam!
Sizə olan dostluq münasibətim Sizin yazıçılığınızla
üzvi şəkildə bağlıdır. Sizin yaradıcı
istedadınız, mənim isə azarkeş oxuculuğum
bizi dostlaşdırmışdır. Sizin ilk qələm
təcrübənizdən bu günə qədər
nəşr edilmiş bütün əsərlərinizi
həmişə məmnuniyyətlə oxumuşam. Səmimiyyətlə
deməliyəm ki, Sizin əsərləriniz bədii
nəsrimizin qızıl fondunda yüksək yer tutur.
Bunun əsl səbəbi odur ki, Siz hər bir əsərinizdə
səmimisiniz. Hətta siz səhv edəndə də
səmimisiz! Bu səmimiyyət sirri nədir? Mənə
elə gəlir ki, Siz xalqımıza nədə və
necə kömək etmək üçün həmişə
axtarış və kəşf yolu seçmisiniz. Daha
doğrusu, «çalınmış havaları» təkrar
etmirsiniz. Buna görə də öz səsiniz, öz
nəfəsiniz oxucu kütləsini Sizin əsərlərinizə
bir maqnit kimi cəlb edir. Sizin əsərləriniz üzərində
mübahisələr də bu səbəbdən doğur.
Mənə qalırsa, hər hansı bir əsər
nəşr edildikdən sonra oxucuların və tənqidçilərin
sükutuna səbəb olursa, deməli, həmin yazıçı
heç kəsi «hərəkətə» gətirə bilməmiş
və məqsədinə nail olmamışdır. Çox
şadam ki, Siz bu qrupa mənsub olan sənətkar deyilsiniz!
Bu gün V.İ.Lenin adına APİ tələbələri
Sizin «Dağlar arxasında üç dost»u müzakirə
edəcəkdir. Müzakirə saat 130-a təyin edilmişdir.
Bu zaman, çox təəssüf ki, mən dərsdəyəm.
Müzakirədə iştirak etmək səadətindən
məhrumam. Lakin bu roman haqqında öz fikirlərimi
deməyə özümdə ehtiyac hiss edirəm. Əlbəttə,
qısa bir məktubda bunu etmək çətindir. Hər
halda, xalq demişkən: «lənət, heçə!»
Mən bu romanı iki dəfə diqqətlə oxumuşam:
həm «Azərbaycan» jurnalında (1963, ¹7,8,9), həm
də ayrıca kitab şəklində nəşr edildikdən
sonra. İkinci oxu şübhəsiz ki, qəti rəyə
gəlmək üçün idi. Onu da deməliyəm
ki, hər iki dəfəki oxu mənə zövq vermiş,
«bir nəfəsə oxumaq» həvəsimi söndürməmişdir,
əksinə, ləzzət vermişdir. Əsərin
nəyi mənə xoş gəlmişdir? Əvvələn,
ideyası, yəni xalqlar dostluğunun yalnız təsviri
və təbliği yox, həm də sözün həqiqi
mənasında t ə r ə n n ü m ü! Şahlar-Mikola-Hayk
dostluğu zərif nəğmələrlə işlənmiş
əsil sovet dostluğu lövhəsidir. Bu dostluq hər
cür qərəz, riya, təmənna və şəxsi
mənafe güdməkdən xali olan billur qədər
saf və parlaqdır. Bu dostluq şəxsi dostluq çərçivəsindən
çıxmış, xalqlar və millətlər birliyini,
mütəqabil hörmət və məhəbbəti,
qarşılıqlı qardaşlıq köməyini
əks etdirən yekdillik timsalıdır. Bu dostluq üç
sovet əsgəri dostluğundan daha çox, partiyamızın
proqramında deyildiyi kimi, millətlərin bir-birinə
daha çox yaxınlaşması yolunu işıqlandıran
qələm şüasıdır.
İkinci, Dostluq dar gündə gərəkdir. Ermənistanın
Banazar kəndi kolxozçuları, Qartallı dərə
kəndinin kolxozçuları, Mikola Yeremkonun yaratdığı
emalatxana bu dostluğun gözəl dostları kimi əsərdə
gözəl təsir yaradır. Bu dostluq gözəl
sənətin sayəsində bədii eksponat kimi canlı
və təsirlidir.
Üçüncü. Romanın məfkurəvi dəyərindən
biri də oxuculara partiya və dövlətimizin kənd
təsərüffatımızın intensiv inkişafı
haqqındakı kənddə iş metodu, kadr, texnika,
maldarlıq, mədəniyyət sahələri üzrə
irəliləyiş mətləbidir. Bu çətin mətləbdir.
Lakin Siz bunun da öhdəsindən gələ bilmisiniz.
Dördünüc. Əsərinizin ilk vərəqindən
son səhifəsinə kimi yenilik uğrunda, köhnəliyə
qarşı mübarizə məsələsi səslənir.
Bu məsələ yalnız bu romanda deyil, Sizin bütün
yaradıcılığınız üçün xas
olan əlamətdar cəhətdir. Mən deyərdim
ki, məhz həmin sahədə nəinki Siz yalnız
haqlısınız, həm də cəsarətli, uzaqgörən
və kommunist yazıçısınız. «Ata baba» qaydalarını
götürək.
Məgər «ata-baba qaydalarının» hamısı bu
günə səs verirmi? Yox. «Böyük duran yerdə
kiçik danışmaz», «Öz yerini bil», «yekə-yekə
danışma» ifadələri feodal –burjua müstəqilliyinin
qalığı kimi Sizin əsərlərinizdə çox
yerli-yerində və kəsərli şəkildə
tənqid edilmişdir. Sevdimalılar hələ də
xalqımızın arasında köhnəliyin Don-Kixotu
kimi meydan sulayırlar. Onların «xatirinə dəyməsək»,
yenilik beşikdə boğular.
Məhz buna görə də mən Sizə həm cəsarətli,
həm də uzaqgörən deyirəm.
Beşinci. Romanın dili, kompozisiyası, vəsilələri
yerli-yerində olduğu üçün şirin oxunur.
Bir məktubda bunları faktlarla saymağı artıq
bilərək yalnız onu deyə bilərəm ki, oxucu
hadisələrin gedişi üçün həmişə
intizarda olur. Hə də bu intizar və nigarançılıq
əsərin hər bir yerində süni şəkildə
düzəldilməmişdir.
Deyə bilərsiniz ki, dost kimi şirin sözlər
deyirsiniz, lakin nöqsan və qüsurlar göstərmirsiniz…
Haşa, mən belə «şirin dil» dostlardan deyiləm.
Dost dosta ürək açıqlığı ilə
bağlanır. «Dağlar arxasında üç dost» romanında
Mikola-Marqo məhəbbətinin karikatura şəkilli
sərgüzəşti, ana Gülnisənin cavanlıqda
məhəbbətin acı dadını gördüyü
halda, oğlu Şahlara ismətli Səlimənin məhəbbətinə
dəlicəsinə mane olması; keçmişdə
azadlıq mübarizəsində fəal iştirak etmiş
Cülq kişinin hal-hazırda füsunkar bir qəsr
təəssürü yaradan nəhəng binada şahanə
bir həyat tərzində yaşaması, dəmdəməki
Güləbətinin Qartallı dərə kəndindəki
feldşer məntəqəsinə üç aylıq
tibbi istehsalat təcrübəsinə göndərilməsi
kimi hadisələrin təsviri bir oxucu olaraq məni heç
cür inandırmadı. Səlimə də M.İbrahimovun
«Böyük dayaq» romanındakı Maya kimi sevdiyimiz mütəxəssis,
fəal, cəsarətli və ismətli qızdır.
Lakin Səlimə kimi bir ağıllı qızın
qış zamanı «bir köynək və bir şalvarda»
15-20 dəqiqə kənd yolunda qarı yara-yara qaçıb
«fizzaryadka» etməsi, yaxud; Səlimənin heç bir səbəb
və zərurət olmadığı halda, Bakıya
ezamiyyətə gedərkən «saçlarını oğlansayağı»
kəsdirməsi ağlabatan hərəkət hesab edilə
bilməz. Əzizim, saç qadınlarımızın,
qızlarımızın gözəlliyini artırır.
Mənə elə gəlir ki, qızlar özləri
təsdiq edərlər ki, saçın kəsilməsi
gözəlliyin bir cəhətinin itirilməsidir. Son
zamanlarda sovet mətbuatında bu barədə ciddi rəylərin
olması yəqin ki, Sizə də məlumdur.
Mənə elə gəlir ki, bu səhvlər düzələ
bilən məsələdir. Bu gözəl əsəriniz
üçün sağ olun. Sizə cansağlığı
və yaradıcılıq yolunuzda yeni-yeni müvəffəqiyyətlər
arzu edirəm!
Hörmətlə, oxucu dostunuz Sədi Əfəndiyev.
7 may 1964.
Bakı şəh
